NAZWISKA 姓氏

Pierwsze nazwiska w Chinach pojawiły się już XII w. p. n. e.  W Polsce natomiast jeszcze w XII w. człowiek był określany tylko jednym słowem, nie istniało pojęcie imienia i nazwiska. Dzisiejsze znaczenie wyrazu nazwisko utrwaliło się dopiero na początku XIX w. 

We współczesnym języku chińskim nazwisko 姓氏 (xingshi) określa się za pomocą dwóch znaków, a każdy z nich również znaczy nazwisko, choć dotyczą innego rodzaju nazwiska, a ich geneza jest inna. Xing jest nazwiskiem plemiennym lub klanowym (głównej linii rodu), a shi bocznej linii rodu.

W odległej przeszłości w Chinach panował matrylinearny system pokrewieństwa. Polegał on na tym, że dzieci po urodzeniu (bez względu na płeć) były włączane do społeczności matki i pozostawały jej członkami praktycznie przez całe życie. Dziedziczyły po matce przywileje, majątek, ale przede wszystkim jej nazwisko. Z tego okresu pochodzi słowo nazwisko zapisywane znakiem 姓 (xing) . Składa się ono z dwóch elementów: 女 (nȕ) ­­– kobieta oraz 生 (sheng) – rodzić, co jasno wskazuje, że rola kobiet w ówczesnym społeczeństwie była bardzo silna. W tym okresie powstało wiele nazwisk zawierających w sobie właśnie element kobiety  女 –  są to jedne z najstarszych nazwisk w Chinach jak: 姚  (Yao), 妓 (Ji) czy 妫 (Gui).  Osoby o tym samym xing nie mogły zawierać związków małżeńskich oraz nie mogły zmieniać nazwiska.

Wraz z coraz silniejszą rolą mężczyzn w społeczeństwie pojawiły się nazwiska shi i słabła funkcja nazwisk xing. Utarło się, że dziewczynki przyjmowały nazwiska xing po matce, a chłopcy shi po ojcu. Przy czym shi można było zmieniać w ciągu życia. Później, tak jak współcześnie, dzieci bez względu na płeć, przyjmowały nazwisko ojca.

Począwszy od czasów dynastii Han (206 p. n. e. – 220 n. e) różnice między xing i shi stawały się coraz mniej widoczne i zaczęto używać łącznie dwóch znaków w znaczeniu nazwisko – xingshi. Taka forma jest obecnie w powszechnym użyciu. Warto  wspomnieć, że dopuszczalna jest również sama form xing, a samo shi jako nazwisko praktycznie nie funkcjonuje.

Na przestrzeni wieków w Chinach pojawiło się około 6000 nazwisk, ale współcześnie 85 % społeczeństwa używa jednego ze stu najpopularniejszych. Najczęściej spotykanym nazwiskiem w Chińskiej Republice Ludowej jest 王 (Wang) około 95 milinów osób, 李 (Li) 93 miliony oraz 张 (Zhang) 92 miliony. Nie dziwi zatem fakt, że wyrażenie 张三李四 (trzech Zhangów oraz czterech Li) oznacza „każdego”. Na Tajwanie najczęstszymi nazwiskiem jest 陈 (Chen).

Warto dodać, że zdecydowana większość nazwisk to nazwiska jednoznakowe. Na liście 400 najczęściej spotykanych nazwisk wydanej przez Kulturalny Instytut Badawczy Fuxi w 2013 r. tylko 1 nazwisko składało się z 2 znaków 欧阳 (Ouyang). Inne dwuznakowe nazwiska jak 司马 (Sima) czy 诸葛 (Zhuge) znalazły się poza tą listą. Nazwiska trzyznakowe lub czteroznakowe wstępują tylko w społecznościach, które nie są pochodzenia chińskiego jak 爱新觉罗 (Aixinjueluo) – nazwisko mandżurskie, po mandżursku Asin Gioro czy 孛儿只斤 (Bo`erzhijin) –  nazwisko mongolskie, po mongolsku Borjigin.

Nazwiska chińskie są klasą zamkniętą, podobnie jak nasze europejskie imiona i nie powstają nowe. Nazwisk praktycznie się nie zmienia, gdyż zmiana nazwiska oznaczałaby odcięcie się od przeszłości i tożsamości klanowej. Można natomiast zmienić znak, którym zapisuje się nazwisko na inny, po warunkiem, że brzmi tak samo. W tradycji chińskiej nazwisko występuje zawsze przed imieniem. W przypadku, gdy nazwisko jest jednoznakowe to imię może być również jednoznakowe lub dwuznakowe. Natomiast, gdy nazwisko jest dwuznakowe, imię zawsze musi być jednoznakowe. Ważne jest, żeby nazwisko i imię składowo się z dwóch lub trzech znaków. Dziecko po urodzeniu otrzymuje nazwisko ojca, zdecydowanie rzadziej nazwisko matki. Kobieta po zamążpójściu pozostaje przy swoim nazwisku. Z tego względu nikogo nie dziwi fakt, że rodzice mają różne nazwiska. Bardzo często sąsiedzi lub znajomi zwracają się do mężatek po nazwisku jej męża, choć jego nazwiska nie przyjęła.

W społeczeństwie chińskim nazwiska są dużo ważniejsze niż imiona i są używane częściej niż w kulturze europejskiej.  Gdy nazwisko i imię składa się z jednego znaku to zawsze  zwracamy się do tej osoby po nazwisku i imieniu. W przypadku imienia dwuznakowego można, tylko w relacji bardzo bliskiej i zażyłej, użyć samego imienia, choć praktykuje się to rzadko.  Nawet rodzeństwo czy kuzynostwo zwracając się do siebie nie używają samych imion. Preferują używanie słowa brat czy siostra np. 哥哥你过来 (gege ni guolai) –  Starszy bracie choć (do mnie). Chińczycy zdecydowanie najchętniej zwracają się do siebie po nazwisku i imieniu (nigdy po imieniu i nazwisku). Można używać również samego nazwiska często dodając różne przyrostki np.:

- 老 (lao) – stary, czcigodny - w znaczeniu melioratywnym wskazując na starszeństwo okazując szacunek np. Lao Wang – starszy Pan Wang

- 小 (xiao) – młodszy lub mniejszy (wzrostem)

- 大 (da) – wyższy, większy

Równie popularne jest dodawanie po nazwisku wyrażeń tytularnych: 先生 (xiansheng) - pan，女士 (nȕshi) – pani – o kobiecie w średnim wieku， 太太 (taitai) – pani – o kobiecie zamężnej, np. Li xiansheng  –  Pan Li. Jeszcze kilka lat temu bardzo popularne było 同志 (tongzhi) – towarzysz, ale obecnie spotykane jest sporadycznie. Po nazwisku również można dodać zawód np. 老师 (laoshi) – nauczyciel  czy 大夫 (daifu) – lekarz np. Zhang laoshi – nauczyciel Zhang. W Chinach nie zwracamy się do innych osób tworząc połącznie typu pani dyrektor czy tak jak często spotyka się w USA Mister President.

Imię  名字

W odległej przeszłość wyróżniano dwa imiona: imię osobiste 名 (ming) oraz społeczne (publiczne) 字 (zi). Imię osobiste było nadawane przez ojca, kiedy dziecko, bez względu na płeć, kończyło 3 miesiące, a imię społeczne, gdy wchodziło w dorosłość. Współcześnie połączenie tych obu znaków oznacza właśnie imię 名字 (mingzi). Tak jak wspomniano powyżej chińskie imiona są jednoznakowe (20 % wszystkich imion) lub dwuznakowe (80 % imion) i zawsze wymawiane po nazwisku. Jest to system otwarty, gdyż to rodzice, a kiedyś również całe rodziny wymyślają imię dla dziecka. Wybór imienia nie był i nie jest rzeczą prostą, gdyż bierze się pod uwagę wiele czynników. Bardzo często od imienia oraz znaków jakim imię było zapisywane zależało szczęście czy bogactwo w przyszłości. Nic dziwnego, że przy wyborze imienia konsultowano się z wróżami i nadal to jest praktykowane. Brano pod uwagę fazę księżyca w dniu narodzin dziecka oraz zwracano uwagę, żeby imię harmonijnie brzmiało z nazwiskiem. Zanim imię zostanie nadane, a dziecko zarejestrowane, bardzo często używa się „imienia mlecznego” (乳名 – ruming) np. 小云 (Xiao Yun) – Chmurka. Jest to rodzaj zdrobnienia często używanego przez rodziców i krewnych przez lata.

Do stworzenia imienia można użyć praktycznie każdego znaku, ale są kategorie semantyczne zarezerwowane tylko dla imion żeńskich i męskich. Do tworzenia imion żeńskich wykorzystywane są często nazwy kwiatów, przymiotniki opisujące przyrodę, piękno, grację czy biżuterię. Imiona męskie są mniej subtelne i mniej poetyckie. Powinny się kojarzyć z elementami, które są przypisane w kulturze chińskiej mężczyznom jak siła, odwaga, waleczność. Dzięki temu można czasami odróżnić imię żeńskie od męskiego, co w innych przypadkach bywa kłopotliwe, gdyż w języku chińskim nie ma kategorii gramatycznej jak rodzaj męski czy żeński.

Częstym zwyczajem wśród rodzin wielodzietnych było wykorzystywanie tego samego znaku we wszystkich imionach dzieci jako znak przewodni. Siostry mogły mieć w imieniu np. znak 梅 (mei) – śliwa, a chłopcy 石 (shi) – kamień.

W Chinach były okresy, kiedy była moda lub nawet nakaz, aby imiona były tworzone zgodnie z określonym paradygmatem. Po powstaniu Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 r. popularnym imieniem wśród chłopców było 建国 (Jianguo) – Budowanie Kraju. Około miliona chłopców zostało nazwanych tym imieniem. W czasie Rewolucji Kulturalnej 20 lat później 红旗 (Hongqi) – Czerwony Sztandar.  Obecnie posiadacze takich imion często je zmieniają, ale dzięki temu na ich podstawie można określić wiek posiadacza.

Przez lata, z powodu polityki planowania rodziny, można było mieć tylko jedno dziecko. Rodzicom zależało aby ich jedyne dziecko było wyjątkowe i wyróżniało się na tle innych dzieci. Pojawiła się moda na imiona, które były zapisywane trudnymi znakami składającymi się z wielu kresek. Dochodzi do sytuacji, że wiele osób nie wie jak taki znak się wymawia, a w systemach komputerowych nie ma takiego znaku. W tym przypadku wyjątkowość dziecka może polegać na tym, że mało kto może wiedzieć jak się nazywa.

Jak widać współczesny system imion i nazwisk, a raczej nazwisk i imion w Chinach jest skomplikowany.  Imię dziecka zależy w dużej mierze od kreatywności rodziców, gdyż dziecko może mieć imię jedyne w swoim rodzaju. Taki sposób ma jedną wadę. Chińskich imion nie ma w kalendarzach, więc nie obchodzi się imienin.